ΚΩΣΤΑΣ ΖΩΤΟΠΟΥΛΟΣ: Ενας Μεσσήνιος Πηγάσιος ποιητής

 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ

Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ - Ποιητική Συλλογή, έκδ. Τόπος, Αθήνα 2013

*Γράφει ο Δημήτρης Ρεντίφης

Διάβασα ασμένως το νέο βιβλίο του, την ποιητική Συλλογή του Η επίσκεψη του ποιήματος, που είχε την ευγένεια να μου αποστείλει ο αγαπητός φίλος Κώστας Ζωτόπουλος, και
τον ευχαριστώ με ειλικρίνεια για τη μύησή μου στην ενδοποιητική του 1.
Ευχαριστώ επίσης τους αξιότιμους ομιλητές της αποψινής εκδήλωσης, τον κ. Θανάση Νιάρχο, συγγραφέα, και τον κ. Παναγιώτη Βούζη, ποιητή και διδάκτορα φιλολογίας, για τη μαθητεία μου στις καίριες και μεστές θέσεις τους, καθώς και την ερίτιμη κ. Ευαγγελία Μιμίδου, διδάκτορα φιλολογίας, για την απογείωσή μου με την εύπνοη και εύηχη απαγγελία της αποσπασμάτων της Συλλογής.
Ας μου επιτραπεί και προσωπικά να εκφράσω στην αποψινή βιβλιοπαρουσίαση με πυκνότητα, όσο μπορώ, κάποιες σκέψεις μου που αφορούν στη δισημία του τίτλου της ποιητικής Συλλογής, στη δισημία και τις προεκτάσεις της.
Η δισημία του τίτλου είναι η εξής: Η πτώση γενική: «του ποιήματος», είναι συντακτικά αλλά και όπως προκύπτει και από τα περιεχόμενα του βιβλίου, γενική υποκειμενική και παράλληλα και γενική αντικειμενική. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι το ποίημα επισκέπτεται το δέκτη, τον αναγνώστη, τον ποιητή, αλλά και ότι ο δέκτης, ο αναγνώστης, ο ποιητής επισκέπτεται το ποίημα 2. Ιδού δυο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα: Το ποίημα μεταμφιεσμένο επισκέπτεται τον εκλεκτό του… / Μπορεί να επιστρέψει… / για να του συμπληρώσει αυτά που ξέχασε… / Τριγυρνά στα πιθανά μέρη που απαγγέλλουν – Σαν τέλειωνε το ποίημα ο θυμωμένος ποιητής / δε σταματούσε, μόνο το δοκίμαζε, / μέχρι να βεβαιωθεί ότι δεν έμπαζε νερά / δεν έτριζε καθόλου, είχε γυαλιστεί αρκετά, / οι αρθρώσεις είχαν μονωθεί, οι αρμοί καλά δέθηκαν, / το σχήμα δυναμικό»3.
Έτσι στην ποιητική Συλλογή του Κώστα Ζωτόπουλου διαπιστώνεται μια ώσμωση δεδομένων, η οποία οδηγεί στη σκέψη και στην αποδοχή ότι η Συλλογή είναι Πηγάσια, ότι είναι μια Πηγασίδα ποιητική Συλλογή. Και είναι ευνόητος εδώ ο συσχετισμός με τον Πήγασο4. Η σημασία αυτής της προσηγορίας συνίσταται στο δισυπόστατο γεγονός ότι στο σώμα των ποιημάτων, στο οποίο αναφερόμαστε, ενυπάρχει το χοϊκό στοιχείο, το ρεαλιστικό, το πραγματιστικό, το αριστοτελικό, αλλά και ότι αφορμάται από αυτό η φαντασία, η άνωση, η ουρανοδρόμηση, το πλατωνικό γλαυκό. Ιδού και εδώ τα αντίστοιχα παραδείγματα: Οι λέξεις… / κατεβαίνουν δίπλα του έτοιμες για όλα… / Κοίταζε προς τον ουρανό… / αλλά ήχο δεν άκουσε… / Μετά ήρθαν κι άλλες λέξεις. / Σαν να περίμεναν επιθυμίες του στέκονταν / η μια δίπλα από την άλλη – Έπλαθε σκηνές καθημερινές κι αιώνιες – Όντως, το ποίημα καμαρώνει καλλιγραφημένο / στο άσπρο χαρτί… / Αυτό, το τελικό, το τυχερό χαρτί, υψώνεται περήφανο / έχοντας πάνω του το ποίημα… / Αυτό πετά, λαγαριστό, κομψό, έξαλλο κι εξεζητημένο, / σαν πλουμιστό μικρό πουλί. / Πετά ψηλά, παίρνει μαζί τους ήχους και τα χρώματά του5.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο Κώστας Ζωτόπουλος είναι ένας Βελλεροφόντης, ένας Βελλεροφόντης ποιητής, ο ηνίοχος του φτερωτού αλόγου, του Πήγασου, που είναι η ποιητική του Συλλογή6. Είναι ένας διφυής ποιητής χωρίς όμως «ύβριν», χωρίς «υπερβασίαν». Και είναι γνωστό από τη Μυθολογία ότι ο Βελλεροφόντης, ο προικισμένος αυτός ήρωας της Κορίνθου, της Τύρινθας και της Λυκίας, διφυής μέσω του Πήγασου, υπερβαίνοντας το άμωμο ήθος του και αμαυρώνοντας τον παραδειγματικό ηρωισμό του, αμφισβήτησε την ύπαρξη των θεών και θέλησε ηνιοχώντας να πετάξει ως τις κορυφές του Ολύμπου, για να διαπιστώσει την αλήθεια. Ο Δίας όμως τον τιμώρησε άγρια, κρατώντας τον Πήγασο στην φάτνη των αθάνατων αλόγων, για να του μεταφέρει τους κεραυνούς του, και γκρεμίζοντας τον υβριστή, τον ίδιο, στο «Αλήιον Πεδίον», στον αβάσταγο πόνο της φρικτής περιπλάνησης7. Ο Κώστας Ζωτόπουλος λοιπόν είναι ένας ποιητής χωρίς «ύβριν», χωρίς «υπερβασίαν», ένας τεχνουργός του μέτρου και της αναλογίας, ένας δημιουργός της εύρυθμης μετάπλασης και της αυτοσυνειδησίας. Αυτός ο χαρακτηρισμός επαληθεύεται με τη σαγήνη της γραφής του που εκφράζεται ως αδιατάρακτη ισορροπία μορφολογίας και σημασιολογίας, ως αρμονία σημαινόντων και σημαινομένων, ως γλώσσα ψυχοστασία8 της ενδοποιητικής του.
Δεν είναι εύκολη υπόθεση η επίτευξη ισορροπημέννου λόγου στην ποιητική γραφή, ο γαληνός συγκρητισμός των χοϊκών και των ιδεαλιστικών στοιχείων, των ρεαλιστικών και των φαντασιακών δεδομένων στον πρωτεϊκό κόσμο της ποιητικής γλώσσας. Για να προκύψει αγαστό αποτέλεσμα στην ποίηση, χρειάζεται γόνιμη πείρα από το λειτουργό της που αποκτάται από τη μακροχρόνια τροφοδοτική, ανατροφοδοτική και αναγωγική αναστροφή του με τη γραμματεία, αλλά προπάντων χρειάζεται η «Μαγνήτις Λίθος»9, το ταλέντο, η έμπνευση, που είναι δωρεά των Ελικωνιάδων. Υπάρχουν πολλοί ποιητές που έχουν επιτύχει με τη γραφή τους, τη γλώσσα τους, με την ποιητική δημιουργία τους, το θαύμα του ολοκληρώματος. Ως προς τον ιδιαίτερο τρόπο της ποιητικής έκφρασης, τον τρόπο της ενδοποιητικής, αναφέρουμε ως υψηλά παραδείγματα αρμονικού λόγου τον Κωνσταντίνο Καβάφη, τον Γιώργη Παυλόπουλο και τον Γιάννη Δάλλα10. Ο Κώστας Ζωτόπουλος ως προς την ενδοποιητική αλλά και γενικότερα ως προς την ποιητική δημιουργία είναι ένας νεοχμός ποιητής, ωστόσο ένας νεουργός λογοτέχνης, επαινετός και επαινετέος για τη συλλογή του Η επίσκεψη του ποιήματος, η οποία υπόσχεται στη γραφή του ανθηρή πορεία και ανεπιφύλακτη καταξίωση στο χώρο της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Είναι γνωστό ότι σήμερα εκδίδονται αμέτρητες ποιητικές Συλλογές – και υποκλίνομαι ανυπόκριτα σε όλους τους ανθρώπους που γράφουν ποίηση, και καλά κάνουν, γιατί εξωτερικεύουν τον εσωτερικό τους κόσμο λειτουργώντας στις προβολές της Ανάγκης που ιερώνουν την παραμυθία -, αλλά οι περισσότερες από αυτές καταλήγουν στα καροτσάκια ως φτηνιάρικο εμπόρευμα του κερδώου Ερμή ή οδηγούνται στους μύλους προς πολτοποίηση για παραγωγή νέας γραφικής ύλης. Αυτές οι ποιητικές Συλλογές έχουν αυτή την τύχη, γιατί είναι ενδεδυμένες ράκη. Λίγες έχουν ένδυμα «άρραφον χιτώνα»11, έχουν δηλ. τη γνήσια και αυθεντική εγγύηση του λόγου, που δεν είναι μόνο η μεταφορική γλώσσα αλλά και ο συλλήπτορας νους και η μεταμορφωτική δύναμη και η λυτρωτική πράξη12, που είναι καταληκτικά η ολοκληρωμένη ουσία χωρίς χαραγές και ρηγματώσεις.
Τελικά, πιστεύω ότι ο Κώστας Ζωτόπουλος με την ποιητική του Συλλογή Η επίσκεψη του ποιήματος, μέσα από τη δισημία της ή ευρύτερα την πολυσημία της, εξισορροπεί στην ποιητική πραγμάτωση το γεώδες της ζωής και το λυσιμέριμνο της τέχνης, ανάγει σε ηρακλείτεια αρμονία13 το «δυνάμει» του δημιουργού και το «ενεργεία» του δημιουργήματος, αθανατίζει σε εγκαλλώπισμα τη σύζευξη της κατάφασης και της άρνησης, μνημειώνει σε θαυμαστή τοιχογραφία την υποσχετική συνομιλία και συμπόρευση των ένυλων και των άυλων του χωροχρόνου. Έτσι, ο «άρραφος χιτώνας» του έργου του είναι δεδομένος. Ο Βελλεροφόντης ποιητής, ο ηνίοχος του Πήγασου, χωρίς «ύβριν», χωρίς «υπερβασίαν», ακεραιώνει και εγκυρώνει την ουσία της Ιστορίας που είναι οι συμβάσεις και της ανάτασης που είναι το όνειρο και μας καταθέτει, καταθέτει στις συγκυρίες, τον ποιητικό όλβο που είναι λειτουργική απέκδυση από τον άνθρωπο των στοιβάδων του άχθους της ζωής.
 Ο Μεσσήνιος Πηγάσιος ποιητής Κώστας Ζωτόπουλος ορθρεύει και πέτεται στη διάρκεια ως παρηγορητική ελπίδα ποιητικής παιδιάς στο φως και στο σκοτάδι.


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Το υπό ανάγνωση κείμενο είναι η προφορική τοποθέτηση του επιγραφομένου στην εκδήλωση βιβλιοπαρουσίασης της ποιητικής Συλλογής του Κ. Ζωτόπουλου Η επίσκεψη του ποιήματος στο Βιβλιοκαφέ «Έναστρον», στις 7-12-2013, Σάββατο, 19.30'. Προστέθηκαν οι Σημειώσεις.
1. Ενδοποιητική είναι η εσωτερική ποιητική μέθοδος του ποιητή, μέσω της οποίας με ποιητολογικά σήματα που εκπέμπονται από τα ίδια τα ποιήματά του αναδεικνύει την προσωπική του θεωρία για την ποίηση. Ο όρος είναι νεολογισμός του Δ. Μαρωνίτη. Βλ. σχετικά Δανιήλ Ιακώβ, Η ποιητική της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, Μ.Ι.Ε.Τ., 1998 (στο πτερύγιο του εξώφυλλου), Δ. Μαρωνίτης, Το φάντασμα της ποίησης, Το Βήμα, 2-12-2012, Δ. Ρεντίφης, Η ενδοποιητική στο ποιητικό έργο του Γιάννη Δάλλα, Φιλολογική, τχ. 111, Απρ. – Μάιος – Ιούν. 2010, σσ. 27-31 και του ίδιου, Τίτος Πατρίκιος, Σε βρίσκει η ποίηση, Ποιητική Συλλογή, εκδ. Κίχλη, Αθήνα 2012, ό.π., τχ. 123, Απρ. – Μάιος – Ιούν. 2013, σελ. 83, σημ. 5.
2. Για τη δισημία του τίτλου Η επίσκεψη του ποιήματος πρβλ. το διήγημα του Παπαδιαμάντη : Η επίσκεψις του Αγίου Δεσπότη (δηλ. Ο Άγιος Δεσπότης επισκέπτεται), εκδ. Δόμος, τόμ. Δ', σσ. 131-4 και το του Αντισθένη: «Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις» (δηλ. το να επισκεπτόμαστε τα ονόματα).
3. Βλ. σσ. 6 και 18.
4. Ο Πήγασος ήταν το φτερωτό άλογο που γεννήθηκε, μαζί με τον Χρυσάορα, από το λαιμό της αποκεφαλισμένης από τον Περσέα Μέδουσας, συζύγου του Ποσειδώνα. Βλ. Κ. Κερένυι, Η Μυθολογία των Ελλήνων, Μτφρ. Δ. Σταθόπουλου, Εστία, 1974-5, σσ. 328 κ.ε.
5. Βλ. σσ. 16-7, 18 και 26-7.
6. Ο Βελλεροφόντης ήταν γιος του Γλαύκου και της Ευρυνόμης. Ο Γλαύκος, γιος του Σίσυφου και της Μερόπης, συμβόλιζε το πράσινο της θάλασσας και η Ευρυνόμη, που ονομαζόταν και Ευρυμέδη και ήταν θεά του υγρού στοιχείου, άπλωνε την εξουσία της στην απεραντοσύνη της ελπίδας και του ταξιδιού. Έτσι, και ο Βελλεροφόντης, ως τέκνο ευφίλητων και υποσχετικών γονέων, ημερώνοντας και ιππεύοντας τον Πήγασο, ακυρώνοντας τα «(β)έλλερα» (= τα κακά), φονεύοντας τον Βέλλερο (: φένω + «(β)έλλερα»), ανοίχτηκε στο όνειρο. Βλ. σχετικά Κ. Κερένυι, ό.π., σσ. 326-8 και P. Decharme, Ελληνική Μυθολογία, Μτφρ. Ι. Οικονομίδου, εκδ. Χρήσιμα Βιβλία, Αθήναι 1959, σελ. 573, σημ. 2.
7. Βλ. σχετικά Κ. Κερένυι, ό.π., σσ. 330-3 και P. Decharme, ό.π., σσ. 573-7. Το «Αλήιον Πεδίον» είναι η πεδιάδα των περιπλανήσεων ( = η ζωή με τις περιπλανήσεις της: αλάομαι, - ώμαι = περιπλανώμαι). Και ο Οιδίπους ως πατραλοίας και μητραλοίας βασανίστηκε «πλανήτης» και «αλήτης», περιπλανήθηκε ώσπου έφτασε τελικά στον Κολωνό και ως «ένοχος εν τη αθωότητί του» λυτρώθηκε. Ο Βελλεροφόντης υπήρξε αθώος ως προς τη βασίλισσα Σθενέβοια που τον διέβαλε, το σύζυγό της Προίτο που τον καταδολιεύτηκε και τον πατέρα της Ιοβάτα που ανέλαβε το φόνο του, αλλά ένοχος ως προς τους θεούς. Πρβλ. Δ. Ρεντίφης, Κατεβαίνοντας το ποτάμι, εκδ. Γκοβόστη, 2010, σσ. 54-8.
8. Ψυχοστασία είναι το ζύγισμα των ψυχών. Στην Αιθιοπίδα και την Ιλιάδα είναι το ζύγισμα στη ζυγαριά από το Δία των τυχών ηρώων ή στρατευμάτων, για να διαπιστωθεί προς τα πού γέρνει ο θάνατος ή η ήττα. Βλ. σχετικά Albih Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Μτφρ. Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, 2η έκδοση, Θεσσαλονίκη 1972, σσ. 52, 57, 62, 115. Βλ. και Δ. Ρεντίφης, Αποτιμήσεις, εκδ. Πατάκη, 2007, σελ. 50, σημ. 5. Σημειωτέον ότι ο Αισχύλος έγραψε τραγωδία με τον τίτλο Ψυχοστασία (βλ. Πλούταρχος, Ηθ. 17Β), όπου η Θέτιδα και η Ηώς παρουσιάζονταν στην πλάστιγγα του Δία, στο θεολογείο, αγωνιζόμενες για τη σωτηρία των γιων τους, του Αχιλλέα και του Μέμνονα αντίστοιχα. Στο παρόν κείμενο ο όρος χρησιμοποιείται, για να δηλώσει με αρχαϊκή γνησιότητα την αδιαμφισβήτητη ισορροπία του εκφραστικού τρόπου και του ιδεαλισμού της ενδοποιητικής της Συλλογής του Κ. Ζωτόπουλου.
9. Για την «Μαγνήτιν λίθον» βλ. Πλ. Ίων, 533d. Ο Κ. Παλαμάς στην κριτική του για τον Κ. Κρυστάλλη αναφέρεται στην «Μαγνήτιν Λίθον», την ιδιαίτερη Μούσα κάθε ποιητή (Βλ. Κ. Κρυστάλλη, Άπαντα, Μέρμηγκας, χ.χ., σσ. 30-1).
10. Αναφέρουμε σχετικά ένα ποίημα από κάθε ποιητή: Κ. Καβάφης, «Δαρείος», Ποιήματα Β', Ίκαρος, 1973, σσ. 18-9, Γ. Παυλόπουλος, «Τα Αντικλείδια», Τα Αντικλείδια, Στιγμή, 1994, σελ. 44, Γ. Δάλλας, «Να ξαναπάρει φως…», Γεννήτριες, Τυπωθήτω, 2004, σελ. 65. Ο Κ. Ζωτόπουλος έχει επηρεαστεί με εκπληκτικό τρόπο δημιουργικά από τον Καβάφη: Βλ. μεταξύ των άλλων το ποίημά του: «Ολίγους στίχους σού ζητούν», σσ. 31-7. Ο ποιητής έχει «κλέψει» αναπαρθενευτικά από τον Αλεξανδρινό, δεδομένου ότι παρθενογένεση στην πνευματική δημιουργία δεν υπάρχει. Ο Έλιοτ έλεγε: «Οι καλοί ποιητές δανείζονται, ενώ οι σπουδαίοι κλέβουν», και εννοούσε ακριβώς τη μεταμόρφωση του πρωτότυπου υλικού, την αναπαρθένευση. Ας σημειωθεί εδώ ότι η ποιητική Συλλογή του Κ. Ζωτόπουλου περιλαμβάνει, εκτός από ποιήματα ενδοποιητικής, και άλλα ποιήματα διαφορετικής έμπνευσης.
11. Στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (19, 23) αναφέρεται για τον χιτώνα του Ιησού: «ην δε ο χιτών άρραφος, εκ των άνωθεν υφαντός δι’ όλου». Ο παραλληλισμός με το ένδυμα της γνήσιας ποίησης γίνεται, mutatis mutandis, με όλο τον πρέποντα σεβασμό.
12. Ο ολοκληρωμένος λόγος της ποίησης συνίσταται σε όσα ο Γκαίτε αποδίδει δια του Φάουστ στον Λόγο του Ιωάννη: στη λέξη (das Wort), στο νόημα (der Sinn), στη δύναμη (die Kraft) και στην πράξη (die Tat), δηλ. στη γλώσσα, στη σημασία, στη μετάπλαση και στην πραγμάτωση (Βλ. σχετικά Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλου, Ο Φάουστ του Γκαίτε, έκδ. Δευτέρα, Αθήναι 1963, σσ. 211-3 και Π. Μάρκαρης, Goethe Φάουστ, Μια τραγωδία, Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Τρίτη έκδοση, Γαβριηλίδης, 2005, σσ. 129-130).
13. Ο Ηράκλειτος (Απ. 54, Ιππόλυτος, Έλ. ΙΧ, 9,5) τονίζει: «αρμονίη αφανής φανερής κρείττων»: «ο αφανής δεσμός είναι ισχυρότερος από τον φανερό» (βλ. G. S. Kirk κ.ά., Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, Μ.Ι.Ε.Τ., Μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Β' έκδοση, Αθήνα 1990, σελ. 200). Στην ενλόγω Συλλογή το «δυνάμει» του δημιουργού και το «ενεργεία» του δημιουργήματος συμφύρονται στη μαγεία μιας διήκουσας ευδίας, που είναι αυτός ο ηρακλείτειος γαληνός δεσμός.